Brussels Natiepaleis verwoest in 1883

Laatste update: 27-10-2013

Geweldige brand in 1883 herleid het Brusselse Natiepaleis tot puin

Foto: (Londen Illustrated 15 december 1883)

Op donderdag 29 november 1883, brak brand uit aan het plafond in het Natiepaleis te Brussel. Het plafond werd door 'Sun-Burners' verlichting voorzien. Men wist dat de gastoestellen een grote hitte verspreiden. Zo heeft het vuur de kans gehad zich sneller te doen verspreiden.

Uit het officieel onderzoek zou later blijken dat de brand van de Kamer moest worden toegeschreven aan een barst die ontstaan was van een gasbuis aan de sun-burners. Die buis, was gebarsten ten gevolge van de koude en waarbij een aanzienlijke hoeveelheid gas, ontsnapte. De zitting in de Kamer werd daardoor onderbroken. Ondanks de vlugge hulp dat toekwam, verspreidde brand zich met een verschrikkelijke snelheid. Ziehier, het verhaal dat zo nauwkeurig mogelijk zal worden weergegeven:


Joseph Jules Descamps
1820-1892

 'Het was 17u20 toen dhr. Tournay aan het woord was voor een ondervraging er een kreet geslaakt werd van op de tribune van de dagbladschrijvers: Vuur! Weergalmde. De voorzitter van de Kamer, meende dat het een spotternij was en beval de onderbreker om te zwijgen, maar kort daarop brak en dikke rook los in de tribune.
Voorzichtigheidshalve werd de zitting geschorst door Joseph Jules Descamps (1820-1892). Niemand van de afgevaardigden geloofde op dat moment aan een brand.

Na enige stonden moest men er echter wel aan geloven, want men zag de vlammen door de kroon, die boven het plafond staat, opstijgen. De pompiers werden spoedig gewaarschuwd en kwamen op korte ogenblikken daarna toe, maar hadden alle moeite, om in het doolhof met de algemene wanorde die er heerste, de weg te vinden, naar de kroon waaruit de vlammen kwamen. Als men de kroon eindelijk gevonden had, die een kolossale lantaarn boven het gebouw vormt, werden hun lansen in gereedheid gebracht. Tot overmaat van ramp kreeg men geen water door de lansen, omwille van te weinig druk, ten gevolge van de hoogte van de plaats boven de watertoren van Elsene.

Men kon zien hoe het vuur ontstaan was. Het gas van de ventilator heeft de zoldering in brand gestoken, die in lichterlaaie stond. Van tijd tot tijd stijgt een grote vlam boven het plafond uit en gaat de sun-burners likken. Om 18u00 stond langs de kant van het Park, geheel het gebouw achter de voorgevel in brand en het Ministerie van Buitenlandse Zaken vatte vuur. De vlammen stegen meer dan 20 meter boven het Natiepaleis op. Van het benedendeel van de stad was het schouwspel oprecht aangrijpend. De bedienden verhuisden de schilderijen, bronzen en kostbare voorwerpen naar de lokalen van de Kunstkring. Ondertussen kwam er nog steeds brandhulp toe, maar de opstelling liet de wensen over.

De stoombrandspuit van Brussel die vanaf het begin van de brand gevraagd werd, arriveerde pas om 18u00. Enige ogenblikken nadien, kwam deze van Anderlecht-Kuregem aan, die pas om 17u30 gevraagd werd. Die twee machtige pompen, putten hun water uit het meer van het Park en spuiten het op de daken van de Kamer, de Senaat en de naburige Ministeries. Indien de eerste spuit op tijd was geweest, had men alles kunnen redden. Nu was het te laat voor de Kamer! Al wat men nog, was het vuur omschrijven en het Ministerie van Buitenlandse zaken redden, waar de meubelen en archieven reeds verwijderd waren.

Om 18u15 valt de zoldering van het lokaal de Kamer naar beneden en is de bibliotheek verloren! Al de troepen zijn opgeroepen, alsook de pompiers van Brussel en omliggende gemeenten. De volksmassa is onafzienbaar. Een kwartier later, is de brand een onmetelijke vuurzee en breidt zich uit langs de kant van de Senaat. Nog om 18u30 slaagt men erin om het vuur een halt toe te roepen. Het Senaatsgebouw bleek gered te zijn.

Om 19u00, hoorde men steeds verschrikkelijke slagen, gevolgd door het opstijgen van enorme hoge rookkolommen. Het zijn de gloeiende balken die op de grond neerploffen, de vlammen doen uiteenspatten en het vuur op die manier aanwakkeren. Een uur later was de vuurgloed nog altijd even verschrikkelijk, maar raakt omsloten in de Kamer van Volksvertegenwoordigers en breidt niet meer uit. Op dat ogenblik spreekt men over ongelukken die gebeurd zijn. Pompiers zouden in het Ministerie van Buitenlandse Zaken binnengedrongen zijn, om de brand van langs daar te benaderen, maar zouden meegesleurd zijn in de stroom van gloed, vuur en puin. Een rilling gaat door de menigte.

Het wordt 21u00, wanneer men de ijselijke tijding van de verscheidene doden in twijfel wordt getrokken. Het vuur neemt zichtbaar af, maar kan nog verder smeulen. De pompiers zullen er de nacht moeten doorbrengen. De inlichtingen komen binnen over de persoonlijke ongevallen. Luitenant Bicheroux der pompiers, werd aan de hand gekwetst, bij het inslaan van een ruit, om de bediende die instaat voor de gasregeling, de genaamde Daekers te redden. Hij was de gaskraan gaan dichtdraaien en werd verrast door twee neervallende balken, waaronder hij schier verpletterd werd. Men heeft hem er uit kunnen halen. Men had gezegd dat hij dood was, dit was onjuist!




Eugène Goblet d'Alviella (1849-1925)

Eugène Goblet d'Alviella (1846-1925) heeft groot gevaar gelopen door terug naar binnen te gaan, om een geschreven diskoers terug te halen. Op het ogenblik dat hij de zaal binnen wou gaan naar zijn lessenaar waar de geschreven stukken oplagen, stortte het plafond in. Bijzondere onderscheidingen waren voor heren Castan en Reding, die onder hun leiding de portretten der Kamervoorzitters en het oorspronkelijke handschrift der Grondwet van 1831 hebben kunnen redden.

Een pompier verbrand omstreeks 23u30 zijn rechterkant van zijn gezicht en rechterhand. Het gerucht doet zijn ronde dat er een soldaat die meegeholpen heeft bij het redden van de schilderijen, onder het puin bedolven ligt. Niet een boek van de bibliotheek is kunnen gered worden. De medailles echter werden in verzekerde bewaring gebracht. Rond middernacht ziet men nog van langs de kant der Oranjestraat, de vensters en luiken branden, maar dit vuur mag als uitgedoofd beschouwd worden'.

Wat er eigenlijk nog door de brand werd gespaard in het gebouw van de Kamer was: het kabinet van de oppergriffier, het bureel van de rentmeester en de kas. De voorgevel van het Paleis der Natie had bijna niets geleden, alleen de vensters waren vernield.

Meer bijzonderheden

Men kreeg meer zicht op wat was gebeurd en constateert dat het vuur reeds om 14u30 tot ontwikkeling moet zijn gekomen, wat uitlegt hoe de brand zulke snelle uitbreiding heeft genomen.Het was reeds een half uur aan het branden in de zoldering vooraleer men het in de Kamer van Volksvertegenwoordigers gewaar werd.

Een mecanicien in dienst, was voortdurend bezig boven de vergaderzaal met planken los te rukken en weg te werpen.Hij probeerde toen al de brand te blussen. Al de schilderijen van waarde werden uit hun kaders gesneden en konden op die manier worden gered. Ook een groot deel van de archieven en de bijzonderlijk archieven der consulaten en van de handel werden in veiligheid gebracht.

De stoomspuit van Antwerpen stond vertrekkensklaar, maar werd uiteindelijk niet meer ter plaatse gevraagd.

De leden van de Kamer der Volksvertegenwoordigers moesten voorlopig zetelen in het lokaal van de Senaat.

In de gangen waren een grote hoeveelheid kleine spuiten en waterpompen naar boven toe ongebruikt gebleven.

De ijkmaten van de meter en het kilogram, die krachtens de wet, neergelegd waren op de griffie van de Kamer van Volksvertegenwoordigers, werden na de brand van het Paleis der Natie, onbeschadigd teruggevonden.

Aan de voet van het standbeeld van koning Leopold I, in de zittingszaal, werd de pince-nez ( bril zonder monteur, knijpbril) teruggevonden van Kamervoorzitter Descamps. De voorzitter scheen zeer gelukkig te zijn met deze vondst. Alleen zijn glazen waren gebarsten.

Voegen we eraan toe dat het gebouw en zijn inboedel niet verzekerd was. Het gouvernement is zijn eigen verzekeraar. Het verlies valt dus op het land.

Wat de houding van het publiek betrof, het juichte het grootse schouwspel toe!
Het onderzoek nopens de brand in de Kamer, zou op niets uitdraaien. Was Waher op zijn post geweest, zou het onheil misschien niet plaats gegrepen hebben. Men kon er nog mee spotten en zeggen: 'Washer was er niet en wasser (water) was er ook niet. Maar vuur genoeg'!

De Kamer kwam voor acht dagen niet bijeen en zou dan naar alle waarschijnlijkheid zijn zittingen houden in het Hertogelijk Paleis.




Hendrik Beyaert afgebeeld op een oud
Belgisch bankbiljet van 100 Frank

Bouwmeester Hendrik Beyaert (1823-1894) uit Brussel, werd door het Ministerie gelast met het opmaken der plannen voor de herbouwing van de Kamer. Vervolgens schreef men dat het Paleis der Natie volgens de oude plannen zou herbouwd worden, maar dat de zittingszaal een weinig vergroot zou worden.De gerechtelijke politiediensten van Brussel hoofdstad, heeft toen heel wat personen doen aanhouden, die van de gelegenheid gebruik hadden gemaakt, om in de puinhoop, waardevolle voorwerpen gestolen te hebben.

Het paleis der Natie werd gebouwd door de Raad van Brabant in 1779 tot 1783, volgens de plannen van Guimard. Het half verheven beeldwerk was van tympaan ( driehoekig bovenstuk van de voor-en achtergevel, beneden afgesloten door het horizontale balkwerk, dat op de zuilen rust, terwijl de openstaande zijden gevormd worden door de randen van het dak ) gemaakt door Godecharle. Het peristiel (zuilengang die een ruimte rondom afsluit) is van Dorische (Dorische zuil, zonder voetstuk met een eenvoudig kapiteel ) bouwtrant en bevat verschillende beelden. De trappen in rood marmer van Beaumont. Op de eerste verdieping bevonden zich de historische schilderijen.

Bibliotheek

Iedereen die de inwendige installering gezien heeft, was akkoord om te zeggen dat de bibliotheek had kunnen gered worden, indien de hulp op tijd gekomen was. Ook was de bibliotheek van de Kamer niet rijk in kostbare geschriften, noch in zeldzame boeken. De bibliotheek van de Kamer was vooral belangrijk ten opzichte van de Belgische en vreemde parlementaire documenten. Wat vooral de grote waarde ervan uitmaakte, was haar verzameling werken en tijdschriften over de studie der rechtsleer, geschiedenis, staatshuishoudkunde en vreemde wetgevingen. Deze verzameling was zo volledig en verscheiden, dat geen enkele bibliotheek van Europa iets dergelijks bezat.

Deze verzamelingen kunnen echter terug worden samengesteld met de tijd en....veel geld. Doch volgens een bevoegde persoon, zal tijd er meer nodig zijn dan het geld, want er zal niet minder dan tien jaar nodig zijn om deze ramp volledig te kunnen herstellen. De bibliotheek van de Kamer bevatte in totaal 125.000 boekdelen. Een verzameling die onmogelijk kon worden vervangen, was deze van al de dagbladen, verschenen tijdens de eerste Franse Revolutie.

Men denkt van de vreemde gouvernementen nieuwe verzamelingen te krijgen van de besprekingen en documenten der buitenlandse Kamers. Van het Engels gouvernement had men reeds de verzekering gegeven een gehele verzameling toe te sturen, die meer dan 4.000 boekdelen in folio telt van de States-papers. Deze 4.000 boekdelen bestonden in de afgebrande bibliotheek. Ook het Frans gouvernement die door deze brandramp ingenomen was, heeft aan ons gouvernement toen, al verschillende documenten aangeboden over de inrichtingen der verschillende Europese parlementen. Geschat werd dat voor de herinrichting van de bibliotheek van het Natiepaleis, 300.000 fr. zal nodig zijn.

De Grondwet



Koning Leopold I (1970-1868)
Eerste koning der Belgen

De Grondwet is waarlijk verbrand; het was een handschrift op perkament. Men heeft enkel het prachtige boek kunnen redden, waarin de stemmingen aangetekend zijn, met hun beweegredenen en de handtekeningen der leden van het congres voor de verkiezing van Leopold I van Saksen-Coburg (1790-1868), tot koning der Belgen.

Van de vier vrijheden, in de voorzaal der Kamer, waren er drie verminkt. De vrijheid van onderwijs had zijn rechterarm verloren; de vrijheid van erediensten, verloor twee armen; aan de vrijheid van vereniging, ontbraken er vier vingers. De vrijheid van drukpers, was enkel zwart geworden. Welnu, schreef men: 'die wezenlijke vrijheden in België, zien er niet beter uit dan die beelden'!


Kunststukken verbrand


François Rude 1784-1855

Men zegt dat er geen enkel belangrijk kunstwerk door de brand van het Paleis der Natie vernield was, omdat de portretten der voorzitters en enige andere doeken, die slechts van middelmatige waarde waren, gered zijn geweest. Een serie prachtige beeldhouwwerken die men vergat te bewonderen, omdat men gewoon was ze te zien, is totaal verloren gegaan.




Willem I, 1772-1843

Het waren vooral werken van de Franse beeldhouwer François Rude (1784-1855), die vernield zijn. Beeldhouwer Rude, was de vervaardiger van de prachtige marmeren schouw van de leeszaal en van het borstbeeld van koning Willem I (1772-1843). Al wat deze beeldbouwkundige in België vervaardigd had, is verdwenen.


Ministerraad

Op vrijdag 7 december 1883, om 14u00 heeft dan een ministerraad plaatsgehad, dat door de voorzitter van de Kamer werd bijgewoond. Daar werden toen volgende beslissingen genomen: "De Kamer der Volksvertegenwoordigers kwam op dinsdag 11 december 1883, bijeen in de zittingszaal van de Senaat, om zo spoedig mogelijk het onderzoek van het budget te beginnen. Stoelen moesten worden bijgeplaatst, daar er in de Senaat maar plaats was voor 69 zetels en er 138 Volksvertegenwoordigers waren".
Ondertussen zou men in het Paleis van Schone Kunsten een herinrichting doen, om de zittingen daar te kunnen houden. Eventjes werd gedacht aan het Paleis van de academie, doch deze zaal was te klein en men kon er geen tribune inrichten.



Om 16u15 bezocht Charles Rogier (1800-1885), met zijn dienstknecht het puin, maar werd er op gewezen dat dit een gevaarlijke onderneming was. 'Laat mij maar, ik wil mij rekening geven van de ramp': antwoordde hij. Wanneer hij de plaats verliet, wendde hij zich tot de personen die hem omringden en zei: ''t Is afgrijselijk, mijn Heren, arme Kamer'!

Ook gewezen Kamervoorzitter Jules Louis Guillery (1824-1902), kwam de donderdagavond omstreeks 19u00, tijdens de brand, naar het Ministerie van Buitenlandse Zaken. Hij kon het niet maken dat alles zo op een eerloze manier werd vernietigd. Dat er een gebrek was aan water, was voor hem geen reden, om alles te laten verbranden.

Ze moesten maar zorgen dat er water was. Justitieminister Jules Bara (1835-1900), die naar de plaats wilde gaan van de ramp, werd door een reusachtige gendarm tegengehouden en zei:'on ne passe pas'. Wanneer hij de gendarme erop wees dat hij de Minister van Justitie was, liet men hem door. Het gebeurde ook niet alle dagen, dat de Minister van Justitie werd tegengehouden door een gendarme.

Tegenstrijdige berichten

De tegenstrijdige geruchten worden voortdurend in omloop gebracht over het aantal slachtoffers van de brand. Ziehier, wat men vernomen had: " Karel Vandenhoge, pompier, werd naar het hospitaal gebracht tijdens de nablussingswerken. Hij lag op de openbare weg, nabij het Paleis. Niettegenstaande zijn verwondingen aan het hoofd, rechtervoet en de handen, kon hij zich nog voortslepen tot aan de Leuvensestraat.

Pompiers: Prosper Feny, Prosper Mansy en Pieter Meys, werden eveneens ter verzorging opgenomen. Alle vier de pompiers liepen erge brandwonden op door het neervallen van het puin.

Verder nog volgende pompiers: L. Pranqui, Michel Margots, G. Rabin en H. Desmet werd naar het St.-Pietersgasthuis gebracht. De toestand van pompier Rabin was zorgwekkend. Voor de andere pompiers was hun toestand bevredigend.

Vervolgens lagen er tien pompiers te bed in hun kazerne der Blaestraat, omwille van de kneuzingen en hoge koorts, maar buiten dit was er voor geen gevaar.

Slechts één soldaat werd naar het militaire hospitaal overgebracht. Het Was de telegrafist Delcuve, die verstikkingsverschijnselen had. Hij was de dag nadien hersteld en zou het hospitaal spoedig kunnen verlaten. Latere berichten spraken dan weer over een veldtelegrafist Désiré Deleure, die in bezwijming was gevallen, nadat hij van een ladder gevallen was. Wanneer hij terug bij bewust gekomen was, kon hij zich niets meer herinneren, wat er tijdens de brand had voorgedaan.

Op zondag 9 december 1883, werd de verdwijning besproken van de bediende Jan Baptist Mat, die werkzaam was bij het Ministerie van Buitenlandse Zaken en normaal woonachtig was bij zijn zuster in de Boendaalschensteenweg nr. 227. De man werd teruggevonden.

Begrafenisplechtigheid van de sergeant-fourrier Raguet

Onder het puin op de plaats van de middenpoort van het Paleis, werd het lijk ontdekt die afgrijselijk verminkt was van de 23-jarige sergeant-fourrier der grenadiers Raguet. Geheel het regiment der grenadiers met het muziek aan het hoofd, heeft aan de begrafenisplechtigheid deelgenomen. Nooit zag men zoveel volk bijeen. Alle klassen der samenleving, bewezen een passende hulde ter nagedachtenis van de overleden foerier.

In het ziekenhuis was alles zeer eenvoudig opgesteld. Vier kaarsen omringden de kist en bad de aalmoezenier in zijn koorkleed. Toen de kist werd opgenomen, sprak kolonel baron van Rode, omringd door zijn officieren, een korte maar treffende lijkrede uit. Ook vijf onderofficieren brachten hun woord van vaarwel aan hun overleden kameraad. Vele personen konden hun tranen niet bedwingen en lieten ze de vrije loop.

De dienst had plaats in de Miniemenkerk en werd gezongen door de pastoor der parochie. In de dienst zag men volgende hooggeplaatste heren: Walthère Frère -Orban (1812-1896), Jules Bara (1835-1900), Pierre Van Humbeeck (1829-1890), Guillaume Gratry (1822-1885), Gustave Rolin (1835-1902) , Joseph Descamps (1820-1892), Auguste Pierre Couvreur (1827-1894), Gustave Washer (1835-1912), Alphonse Nothomb (1817-1898), Théophile de Lantsheere (1833-1918), de Saedeleer (1852-1924), Henri Bockstael (1833-1898), Victor Arnould (1838-1894), Goblet d'Alviella (1849-1925), Dewinter (?), Gustave Jottrand (1830-1906), burgemeester Karel Buls (1837-1914) ( met zijn gemeentebestuur, gouverneur Theodore Heyvaert (1834-1907) en officieren van alle rangen.

Na de dienst werd het lijk naar Evere overgebracht, onder begeleiding van het muziek der grenadiers, die de dodenmarsen speelden. Aan de lijkwagen hingen er wel twintig rouwkransen. Zijn vader en broers van de overledene vergezelden de stoet en weenden smartelijk. Het publiek dat zeer aangedaan was, groetten op emotionele wijze zeer eerbiedig toen men de trouwe dienaar naar zijn laatste rustplaats bracht.

Begrafenisplechtigheid van gaswerker Michiel Daekers

Joannes Daekers, de stadgaswerker, werd gekwetst op de plaats onder de zuilengalerij. Toen men hem gevonden had, werd hij naar het St.-Jans-gasthuis overgebracht, waar hij op 7 december 1883, na een lange en pijnlijke doodstrijd tegen de brandwonden, daags na de verschrikkelijke brandramp overleed. Zijn lichaam was wanneer men hem gevonden had, niets anders meer dan een vormeloze klomp vlees. Hij werd geboren in 1845 te St.-Joost-ten-Noode, liet een weduwe en drie kinderen achter.

Zijn begrafenisplechtigheid was prachtig, door de toeloop van de overheden die zij bijwoonden, treffend en indrukwekkend door het overgrote aantal aanwezigen, dat de stoffelijke overblijfselen van de ongelukkige gaswerker kwamen groeten en hem tot aan zijn laatste rustplaats vergezelden. Er was geen enkele aanwezige, dat zich niet aangedaan voelde van ontroering, wanneer het lijk werd voorbijgedragen. De dienst heeft plaatsgehad op zondag 9 december 1883.

De gezellen van Daekers met aan het hoofd ingenieur Wybo, waren bijeengekomen in een herberg op de Koolmarkt, om zich dan naar de stoet te begeven. Daar bevonden zich vóór het ziekenhuis, een ontelbare menigte, waaronder: het korps sappeurspompiers van Brussel met hun muziek, een detachement pompiers van Cureghem, St.-Gilles en deze van St.-Jans-Molenbeek. Op de binnenplaats van het ziekenhuis hadden de gaswerkers zich in een lange rij naast elkaar geplaatst, rechtover de kapel waar zich de lijkbaar bevond en waar de overheden plaats hadden genomen. Op de katafalk, verlicht door vier grote kaarsen, was e lijkbaar geplaatst, die letterlijk bedolven lag onder de veelvuldige rouwkransen van zowel de Kamer en Senaat, het gemeentebestuur van Brussel, van de verschillende pompierkorpsen, van vrienden en de gezellen van de overledene, .......

De deurwaarders van de Kamer en Senaat en enkele gaswerkers droegen de lijkkist tot aan de kerk van St.-Joost-ten-Noode. De econoom der Kamer, dhr. Bruyninckx begeleidde de overheden binnen. Men kon niet geloven hoeveel overheden er aanwezig waren. Er waren er meer te zien dan op sommige lijkdiensten van grote mannen. Er waren drie ministers aanwezig: Jules Bara, Gustave Rolin en Pierre Van Humbeeck. Langs Senatorszijde waren deze: quaestor, Devadder; Pigeolot; Piron; Vanderton, de Haussy en griffier Warnant. Voor de Kamer waren volgende volksvertegenwoordigers aanwezig: Joseph Descamps, Couvreur, Bockstael, Sabatier, Verbrugghe, Washer, Jacobs, Alphonse Nothomb, Théophile de Lantsheere, Féron, Bergé, Robert, Demeur, Goblet d'Alviella, Gustave Jottrand, Arnould, Van Hoorde, De Saedeleer, Vanderkinderen, de Vrints en kanunnik de Haerne en de griffiers Huyttens (vader en zoon). Vervolgens waren de provinciegouverneur Heyvaert, generaal Stoefs, burgemeester Karel Buls met al zijn schepenen en zijn gemeenteraadsleden aanwezig evenals een aanzienlijk aantal andere hooggeplaatste personaliteiten.

De godsdienstige plechtigheid was indrukwekkend, doch duurde niet lang. De lijkdienst werd door drie priesters gedaan; zodra ze beëindigd was hebben de deurwaarders der Kamer het lijk gedragen tot aan de dorpel van de kerk, waar burgemeester Buls de volgende lijkrede uitsprak:

'Waarom bevinden wij ons hier zo talrijk rond dit lijk, waarom deze medewerking van de overheden, dit escort, deze plechtigheid? Is er kwestie van een der aarde, die met eer beladen is, naar zijne laatste rustplaats te vergezellen? Neen, het is een nederige werkman die daar rust en allen bewogen tot in het diepste onzer harten, buigen wij met eerbied voor dit lijk, want wij vereren in hem de held gevallen op het veld van eer, voor het vervullen zijner plicht. Met zich te midden der vlammen te begeven, had hij noch glorie, noch beloning te verwachten. Een enkel gedacht kon hem slechts voortdrijven en zijn zending vervullen. Hij heeft het gedaan en vandaag ontbreekt een vader in het huisgezin waar iedere avond de omhelzingen van zijn kinderen hem moed gaven voor de zware arbeid van de volgende dag. Hun kleine armpjes zullen hem tevergeefs zoeken en niet meer ontmoeten dan een wenende moeder.

Het noodlot is wreed voor de kleinen, voor de werklieden, welke de samenleving aldus hen zendt naar de voorposten van het gevaar. Met welke angst moeten zij op het ogenblik dat de ramp hen treft, op hun vrouwen, op hun kinderen niet denken. Hoe dat zij blootgesteld zijn aan de koude en honger. Ditmaal kunnen wij zeggen:"Rust in vrede, eerlijke en moedige Michiel Daekers, uw zonen hebben niets te vrezen. Te rekenen van heden, heeft de stad in wier dienst u gestorven bent, uw kinderen aangenomen en later, wanneer zij de plechtigheid zullen begrijpen, welke uw begrafenis omringt, zullen zij met fierheid over hun ongelukkige vader spreken". Vaarwel, rust in vrede'.

Op dat ogenblik was de ontroering algemeen. Men hoorde bijna niets anders meer dan luid snikken der aanwezigen. Het was een treffend schouwspel. Op de binnenplaats toen de lijkbaar buiten kwam, werd zij door een dubbele haag van pompiers begroet, welke zij de wapens presenteerden, toen het lijk aan de grote poort kwam, die uitgang heeft op de 'Boulevard Botanique'. Daar bevond zich een ontzaglijke menigte, werden de trompetten geblazen en de detachementen bewezen een laatste eer. De muziek speelde een treurmars en iedereen ontblote het hoofd. De stoet zette zich in de volgorde orde in beweging:

De muziek der pompiers van Brussel;
Het detachement vrijwillige pompiers van Cureghem;
Het lijk, gedragen door deurwaarders en gaswerkers;
Een deputatie van gaswerkers;
De Ministers, de Senators, de Volksvertegenwoordigers, de gemeenteraad, de overheden,....;
De pompiers van Schaarbeek met muziek; •De pompiers van Molenbeek; •De hoeken van het baarkleed werden vastgehouden door burgemeester Buls, heren Demot, Washer en de Vrints; •Achter het lijk gingen een sergeant van de pompiers van Brussel en een sergeant van Cureghem die de kronen droegen.

Het was 15u00 wanneer de stoet in de kerk van St.-Joost-ten-Node aankwam. De versiering van de kerk was eenvoudig, doch indrukwekkend Zodra de godsdienstige plechtigheid gedaan was, heeft de officiële wereld zich verwijderd en het lijk werd door de werklieden, naar zijn laatste rustplaats gebracht. Op het kerkhof werden er twee redevoeringen uitgesproken.

Officieel Verslag

Dhr. Odilon Perier, die gelast was met de herziening tot aanmaak van een beknopt verslag, maakte aan de bestuurder van de 'Moniteur Belge' het volgende verhaal van de ramp over op 7 december 1883:

"Heer Bestuurder,

Ingevolge de wens door u uitgedrukt, haast ik mij u een kort verhaal te sturen van de voorvallen die plaats grepen in het Paleis der Natie, van af het ogenblik dat dhr. Voorzitter, gewaarschuwd door het geroep dat uit de tribune der dagbladschrijvers kwam, het nodig oordeelde de zitting te heffen. Het kon dan 16u45 zijn, een twintigtal leden waren aanwezig. Allen-en de functionarissen der Kamer met hen-begaven zich zodadelijk naar de leeszaal en de kleedkamer. Een honderdtal personen stonden op het gangpad van het Park, naar het vuur te kijken dat boven onze hoofden was uitgeborsten. Op dit ogenblik deed de voorzitter Descamps, de econoom van de Kamer dhr. Bruyninckx, roepen, maar deze was reeds op de kleine trap gelopen die naar de zolder leidt en worstelde tegen de rook. De Voorzitter ging zelf bevelen geven, om de redding in te richten.

Wij konden aan ons zelf geen juist gedacht vormen van wat er voorviel. Wij dachten dat er slechts kwestie was van een zeer onbeduidende beginbrand, dat geen aanleiding kon geven van een ramp. Wij keerden naar de vergaderzaal terug, waar wij aan de ingang bleven staan. Daar stonden heren: Olin, de Lantsheere, Nothomb, Couvreur, Goblet, Scailquin, Tournay, Tack, de Montblanc, De Bruyn, Gillieux,.... De lantaarn was nog slechts een overgrote vuurbal. Wij zagen in alle richtingen rond, maar ontwaarden nergens elders vlammen. Iemand zegde: de lantaarn zal invallen en alles zal gedaan zijn. Maar eensklaps aan het uiteinde van het plafond, boven de banken van de uiterste linkerzij, verscheen een vlam door een scheur. Deze werd groter en vuursprankels vielen er door. Wij vroegen water en men bracht er ons.

Wij sprongen met vieren vooruit: ‘snelschrijver Dattreux, twee huissiers (deurwaarder ) en ik-in de zaal, naar de kant van waar uit het plafond de vuursprankels vielen en gedurende meer dan 15 minuten, doofden wij, bij middel van zand en van alles wat wij voorhanden had het vuur uit, altijd in de hoop de zaal te redden’. Een pompier kwam ons in dat werk helpen en de brandende houtsprankels in een porseleinen zandbak oprapen. Het vertrouwen was zo groot dat, ten einde de meubelen niet te bederven, men ons van alle kanten gedurig toeriep geen water te gieten. Het gekraak in de lantaarn werd nochtans hevige. Men riep ons toe om ons te verwijderen. Langs de gang verwijderden we ons, maar vooraleer we voorgoed de zaal verlieten, namen wij elk een deel van de meubels mee die niet aan de grond waren vastgemaakt, de tafel der stenografen van het beknopte verslag en de herziening.

Dhr. Tournay klom op het bureel en verzamelde de papieren die er lagen. Terwijl hij daar stond, viel een kleine balk met onnoemlijk gedruis naast hem; Gans het plafond stond in vuur. Dan eerst verstonden wij de belangrijkheid van de ramp en begaven wij ons in de leeszaal, vast besloten met het vernielende element te worstelen voor het behoud van de kunstwerken, daar verzameld. Een der huissiers van de Kamer kreeg een gelukkige inval en ging naar de boekerij twee ladders halen, waaronder een dubbele. We grepen ze vast en de redding begon. Huissier Rassaert, hielp mij, om het portret van de voorzitter Guillery, tevens het laatste werk van de betreurde Dewinne, los te maken, geholpen door een derde persoon, wiens naam ik vergeten ben, zetten wij onze kostelijke last neer in de voorkamer, langs waar men in de salon der quaestuur (presidium van Kamer en Senaat ) komt.

De andere portretten volgden weldra. Wij gelukten er in gans deze bewonderenswaardige verzameling te redden. Wanneer ik zeg wij, wil ik hogergenoemde volksvertegenwoordigers aanduiden, de verschillende ambtenaars der Kamer en al de huissiers, hun opperhoofd dhr. Van Heerswynghels aan het hoofd. Op dit ogenblik waren er nog slechts enige personen in het gebouw, van buiten gekomen. Ik betreur het hun namen niet te kunnen opgeven, want allen zonder onderscheid gaven blijken van de grootste moed. Ik kon er slechts een noemen, dhr. Clepkens een ambtenaar bij het departement van Justitie, die een groot portret van de koning, in de voorkamer afnam en redde. Het was dan al half zes. Men kwam ons zeggen dat het vuur zich met een verbazende snelheid uitbreidde en tot de Senaat en de Ministeries oversloeg.

Schilderijen en kunstvoorwerpen had men in de vestibule geplaatst, links naast de grote trap. Het was nodig ze naar een veiliger plaats te brengen. Heren Olin, Goblet, Couvreur, Tack, de Montblanc, Tournay, Debruyn waren nog altijd ter plaatse. Allen werkten zonder ophouden en met hun medehulp en met behulp van de grenadiers, geleid door luitenant Van den Rogaert, gelukten wij erin al de schilderijen in het gebouw van de Moniteur te bergen! Zij zijn ongeschonden uit de Kamer gekomen dank aan de voorzorgen, gezonden door de regisseur Dauby.

Wij keerden naar de Kamer terug. Heren Goblet en gemeenteraadsheer Richald, hadden juist verschillende kostbare voorwerpen, onder andere een verzameling van medailles gered. Wij herinnerden ons dat in een der zalen van de sectiën, beneden een schilderij van waarde bevindt. Wij begaven ons in die plaats, maar het schilderij was te groot om door het venster of de deur te brengen. Wij raadpleegden de Minister van Openbare Werken, die de redding bestuurde van de kant van de Natieplaats. Hij liet ons toe het schilderij uit te snijden en onder bestuur van dhr. Bruyninckx, werd dit door de huissiers gedaan.

Dhr. Tournay, vergezeld van enige mannen, liep langs de trap van de dienst aan de kant van de salons van de voorzitter en met Goblet, Bruyninckx, Desmet en enige anderen, drongen wij onder de zuilengang, ten einde van daar de grote trap te bereiken, die naar de Senaat geleidt. Wij kwamen aan de eerste kolommen recht over de bijzonderste ingang, wanneer een schrikkelijk gekraak zich liet horen, en het plafond scheurde. Wij vluchten van alle kanten en wij gelukten er in, ons aan het gevaar te onttrekken. De ene ontkwamen langs de vensters, de andere door de deuren die op de Orangeriestraat uitgeven. Ik was van deze laatste met dhr. Goblet, Bruyninckx en Desmet. Buiten vonden wij dhr. Washer en waarom het niet gezegd? Bij het zien van al het puin en alle verwoesting, voelde de quaestor ( beheerder van de schatkist) der Kamer zijn hart ineen krimpen; hij weende!

Aanvaard, heer bestuurder, de uitdrukking mijner hoogachting. Getekend Odilon Pérrier"

Heropflakkering van de brand was er op zondag 9 december 1883, omstreeks 09u30. De plankenvloer onder de bibliotheekzaal was in brand geraakt. Rond 11u00 hervatte het vuur, op de tweede verdieping, links van de zaal der beraadslagingen van de Senaat. Iets voor de middag was alle gevaar geweken.

Kritieken aangaande de brand

De Burgemeester Karel Buls van Brussel had op zaterdag 8 december 1883, op een vergadering van de bestuurders der bijzonderste dagbladen van Brussel, betreffende de kritieken die gemaakt waren aangaande de brand van het Paleis der Natie, enige uitleg gegeven. De Brusselse pers, die felle kritieken ten overstaande van de pompierdienst had geuit, werden door de burgemeester Buls aanhoord en moest toegeven dat er fouten werden begaan.

De burgemeester zei op zijn beurt:'...van zodra ik wist welke de fouten waren, heb ik ook straffen uitgesproken en vervolgt verder: 'Ja onze pompierdiensten laten veel teveel te wensen over, maar ik hou eraan, dat ik nog maar pas twee jaar burgemeester ben. Vanaf het eerste jaar mijner indiensttreding heb ik al het mogelijke gedaan, om deze dienst her in te richten en te vervolledigen.

Zo werd door mij opdracht gegeven het ontwerp te laten bestuderen, om in de Wetstraat een post pompiers te installeren, die voorzien moest zijn, van het nodige materiaal in geval van brand. Ook werd gevraagd om het aantal paarden te verdubbelen die gebruikt werd voor de dienst der spuiten. Maar al de deze voorstellen en andere, werden niet aangenomen, om reden van bezuinigingen. Verscheidene raadsleden hebben toen geoordeeld dat zulks teveel kostte.

Wat de Portaladders betreft, die zeer moeilijk zijn, had ik besloten ze af te schaffen en ze te vervangen door ladders van een nieuw stelsel, die als veel beter aanzien werd, door de commandant Allo en de ingenieur de Cazenave, die naar Parijs gezonden werden, om de proefnemingen bij te wonen, van dit nieuwe ladderstelsel.

Na de grote ramp die ons kwam te treffen, hoop ik dat de tegenkantingen, welke ik tot hiertoe gehad heb, zich niet meer zullen voordoen. Ik ben voornemens in de gemeenteraad een voorstel neer te leggen, betreffende het instellen van een post pompiers aan het kwartier van O.L.Vrouw-ter-Sneeuw, in de buurt van het circus en het Eden-theater deze post zal bestaan uit een dienst van twintig personen en voorzien zijn van drie stoomspuiten. Het aantal paarden moet daarbij voldoende zijn, om de spuiten zo spoedig mogelijk naar de plaats van de brand te brengen.

Een woord nog: "Men heeft gezegd en geschreven dat, indien op bewuste donderdag de stoomspuit zoveel tijd nodig had om ter plaatse te komen, het de schuld van de paarden was, omdat zij niet gescherpt waren. Dit was onjuist de paarden stonden reeds al verschillende dagen klaar, maar de vertraging was te wijten daar de officier drie paarden had ingezet voor andere taken en er op het ogenblik van de verschrikkelijke ramp, er maar een over had voor de bediening van de stoomspuit, die eigenlijk door twee paarden dienden te worden getrokken.

Het zou onmogelijk zijn al de daden van moed en zelfopoffering te melden, die donderdagavond plaatsgehad hebben. Waarschijnlijk zal een officieel verslag verschijnen, waarin elkeen die zich onderscheiden heeft, zal bedankt worden".




Gazette van Brugge van 08-12-1883

Bronnen:

Gazette van Brugge: zaterdag 8, maandag 10, woensdag 12, zaterdag 15, 24, 27 en 29 december 1883.
Noël De Mey
Foto's: wikipedia
©Sabam 2008

Op de hoogte blijven?  Abonneer je op mijn feed.

Hendrik Conscience 1812-1883

Laatste update: 04-01-2014

De dood van Hendrik Conscience



Hendrik Conscience
Ons Volk Ontwaakt

Hendrik Conscience (1812-1883) overleed na een langdurige ziekte op maandag namiddag 10 september 1883, om 17u30, op de leeftijd van 71 jaar te Brussel. De lijkdienst vond plaats op donderdag 13 september, in de in de parochiale kerk van St.-Bonifacius en de daaraan verbonden kosten, werden door de Staat met alle eer gedragen, aan de man die de hogere graad of Groot Lint van de Leopoldsorde bezat.

De Minister van Binnenlandse Zaken had enkele dagen vooraf nog aan de roemrijke schrijver laten weten dat dergelijke benoeming hem zou worden toegekend. Doch de geachte man, bedankte voor de eer en antwoordde daarop: ‘ Men zou liever aan de jonge kunstenaar, die mijn beeld heeft gemaakt te Antwerpen, tot ridder in de Leopoldsorde benoemen’. Bij het schrijven van dit verzoek, moest men toen zijn hand vasthouden.



Schoonselhof
Ons Volk ontwaakt 25-05-1912

Schoonselhof
Ons Volk ontwaakt 25-05-1912



Na de plechtigheid werd zijn lijk voorlopig neergezet in een grafkelder op het kerkhof van Elsene. Vervolgens werd het dode lichaam, op zondag 17 september 1883, naar Antwerpen overgebracht, zijn geboortestad, om daar volgens verzoek van de overledene ter aarde te worden besteld op het Schoonselhof*.

De rouwkapel werd ingericht in de zaal, welke nog volledig versierd was met de geschenken van het onvergeetbare septemberfeest van 1881 (25-9-1881). Bij de kisting werd een perkament ingesloten waarop het volgende stond geschreven:

Hier rust het stoffelijke overschot van

Hendrik Conscience

Vlaanderen’s Grooten Dichter
Geboren te Antwerpen,
Den 3e December 1812, overleden
Te Elsene-Brussel
Den 10e september 1883

Als edele Mensch wist hij rein te leven
En rein te sterven

Zijne verhevene gedachten, zijne
Edele gevoelens, zijne
Glinsterende waarheden zijne
Liefdevolle scheppingen volgen overal
Zijnen schoonen naam, goddelijk
En onsterfelijk.

Waren aanwezig bij de lijk kisting, de ondergetekende getuigen:
Julius Hoste
Emanuel Hiel
Xavier Havermans
Smaelen

Een groot aantal buitenlandse deputaties van letterkundige verenigingen uit Nederland, Duitsland en Oostenrijk-Hongarije, waren al van de woensdag te Brussel aangekomen, om de lijkdienst bij te wonen. Zelfs Conscience’s vriend, de rector van de universiteit van Praag, kwam persoonlijk zijn eer betuigen. Zijn schoonzoon Anthuenis, met wie Conscience een zeer goede verstandhouding had, was bij dit alles aanwezig, die van Gent teruggekeerd was, waar hij de dag voordien om 22u00 zijn eigen vader had zien sterven.

Het was dan ook een zware slag die de Vlaamse beweging trof. De beminnenswaardige grijsaard, mocht dan ook voor zijn roem en onze letterkunde genoeg verwezenlijkt hebben, hij bleef en was een middelpunt waarheen men ging. Het was alsof het naar een heilige plaats was, om zich te verdiepen in het verleden en om hoop en vertrouwen te vinden voor de toekomst. Foto’s werden door fotograaf (Alfred of Albert) Geruzet  op beeld vastgelegd. Vervolgens werden volgende commissies waargenomen:

De Breydelcommissie van Brugge, met voorzitter-advocaat Coppieters aan het hoofd, met hun standaard.

De maatschappij van Schone Kunsten uit Kortrijk;

De Vlaamse Leeuw uit St.-Jans-Molenbeek;

De Rooskring ‘Onder Ons’, uit St.-Jans-Molenbeek;

Het Willemsfonds uit Schaarbeek;

De Morgenster uit Brussel;

De verenigde Vlamingen uit Brussel;

De Letterkundige vereniging en het Willemsfonds uit Kortrijk;

De Cercle artistique litéraire uit Brussel, geleid door de voorzitter dhr. Vervoort;

De kunstkring ‘Wees u zelf’ uit Antwerpen;

Met Tijd en Vlijt en de Wijngaard uit Leuven;

De Noordster uit Brussel;

Het Algemeen bestuur van het Willemsfonds;

De kring Le Progrès;

De uitgevers der werken van Conscience;

De deputatie van het Handelsblad;

De Veldbloem en Benoitskring uit Brussel;

De Snellaertskring uit Gent;

De toneelliefhebbers uit Brussel;

De Vlaamse Broederbond uit Brugge;

De afgevaardigden en leden van de Nederduitse Bond uit Antwerpen, van het Davidsfonds, en van de letterkundige verering van de katholieke kring van Antwerpen.

Buiten het Museum-Wiertz verdrong zich een ongelofelijke ontelbare menigte, waarbij de maatschappijen onophoudelijk toestroomden. Op een gegeven moment was men genoodzaakt, slechts één afgevaardigde per maatschappij nog binnen te laten. Alle bezoekers, ook de gewone man, waren erg getroffen door de tegenstelling: ‘Hier het leven, daar de dood’!

Plots weerklonk een trompetgeschal aangebracht door de troepen van het garnizoen dat in aankomst was. Daar Hendrik Conscience, Grootofficier in de Leopoldsorde was, werd aan hem de militaire eer bewezen door de helft van het garnizoen. Compagnies der karabiniers, grenadiers, gidsen, artillerie en het pompierskorps van de stad Brussel namen hun plaatsen in de rue Wiertz en in de rue du Remorqueur. De koning liet zich vertegenwoordigen door zijn ordonnansofficier, kapitein Pierre Paul Chrétien (1858-1928).

Waren verder nog aanwezig: kapitein Emile-Joseph-Jean Libbrechts (1848-1912), aide-de-camp van het Ministerie van Oorlog; dhr. Van Dieren; letterkundige Snieders (kan Renier (1812-1888) of August (1825-1904 zijn) ; kunstschilder, Edward Dujardin (1817-1889); Jan De Laet (1815-1891); Lambert Van Ryswyck (1822-1894);  kolonel Stoefs van het 3e legioen van de burgerwacht; de bestuurder van het conservatorium van Brussel François-Auguste Gevaert (1828-1908); krijgsauditeur Pierre Tempels (1825-1923); letterkundige Camille Lemonnier (1844-1913); de bestuurder van de Koninklijke Muntschouwburg van Brussel Oscar Stoumon (1835-1900); Victor Driessens (1820-1885);  de burgemeester van Sint-Jans-Molenbeek, Henri Holvoet; de Waalse volksdichter Antoine Clesse (1816-1889); kunstkenner Arthur Stevens (1825-1890) ; kunstschilder Louis Tuerlinckx (1820-1894); kabinetsoverste van de Minister van Openbaar Onderwijs, dhr. Van Camp; advocaat-generaal, dhr. Staes; dhr. De Geyter; volksvertegenwoordigers Pierre Tack (1818-1910), Victor Arnould (1838-1894) en Emile Féron (1841-1918); de voorzitter van het Davidsfonds van Kortrijk, (Adolf) Verriest (1830-1891); het gemeentebestuur van Brugge met vertegenwoordigers heren schepenen Alfred Ronse (1835-1914) , Emile Cauwe (1845-1908), priester-gemeenteraadslid Florimond Fonteyne (1856-1923) in groot uniform, gemeenteraadslid dhr. Muuls en priester-schrijver Emiel Demonie (1846-1890); de gemeenteraad van Antwerpen met vertegenwoordigers heren, Van Beere, senator Nicolas Cupérus (1842-1928) , Jan Van Ryswyck (1853-1906), kunstschilder Alexandre Markelbach (1824-1906) en August Michiels.

Conscience was onze patriarch, onze wijze man geworden: vooral wij, de oudsten in de beweging, die met hem jong zijn geweest, hadden onze achting en verkleefdheid tegen hem met de jaren zien groeien. Volmondig leggen we hier een getuigenis af, dat velen van ons in hem een ware en gemoedelijke vriend verliezen. Hendrik deed veel voor onze letterkunde. Jammer dat hij in het laatste van zijn leven, de dageraad der Vlaamse verlossing niet heeft mogen zien aanbreken.

De Vlaamse schrijver heeft een prachtig leven achter zich gelaten. Hij is gestorven met de troost der Moederkerk en dit is zeker een schone bekroning voor de lange rij verhalen, die allen met een godsdienstig gevoel zijn doortrokken en de onmiskenbare katholieke stempel van ons volk dragen.

Zoals het bij elke sterveling is, was het leven van Conscience er een van verdriet en smart. Hij heeft harde dagen te verwerken gekregen. Gehuild bij het overlijden van zijn kinderen (vier van de vijf overleden op jonge leeftijd). Hij heeft geleden onder de laster van enige benijders, tegenstrevers en partijdrijvers, die hem het leven in zijn geliefde Antwerpen, dikwijls bitter hebben gemaakt, omdat hijzelf geen man van de politieke stempel was. Dit kon niet gezegd worden van het gewone volk. Als schrijver heeft hij meer dan ooit, zekere ondersteuning en toegenegenheid mogen ondervinden.

Vanaf het eerste ogenblik, dat hij als schrijver zijn eerste werk gehad geschreven, vond zijn werk weergalm in alle harten en die is hem zeker een halve eeuw bijgebleven, niet alleen binnen onze grenzen maar ook daarbuiten. Geen schrijver in Europa toen, kon op zoveel eer roemen wanneer hij zijn 100e boek had uitgegeven en wanneer de schrijver, die zich al in zijn leven door het brons had zien vereeuwigen. Doch dat laatste woord is niet toepasselijk. Brons kan vergaan, maar zijn schrijfwijze nooit. Het zal blijven voortleven van vader op zoon, van geslacht tot geslacht en altijd in de harten van de Vlamingen roeren en verrukking teweeg brengen.

Voor zijn overlijden had de schrijver met een grimlach die eigen was aan hem nog gezegd:

’Och het kan hier niet blijven duren en heb alles genoten van wat de wereld geven kan. Ik ben in zekere zin een gelukskind geweest’.

Hendrik Conscience in
zijn dienstkledij als
arrondissementscommissaris
te Kortrijk
De Stad 08-09-1933

Toch waren wij van oordeel dat de grijze schrijver wat langer onder ons had mogen blijven. Wij hadden dan nog dikwijls naar het Wiertz-museum kunnen gaan, waar hij de bewaarder van was. We konden dan gedurende de laatste tijd in de hof, onder een tent, tijdens de avonden van zijn leven, nog zoveel mogelijk genieten van Gods lieve natuur, die hij altijd had bemind. Hij zat daar met zijn jongere vrienden, waarmee hij dertig jaar geleden naar de heide trok en er zijn stof meebracht voor het tot stand brengen van zijn vertellingen. In dat zelfde museum, in de benedenzaal, bevond zich de kamer der herinneringen.

Aan die muren hingen zijn portretten, schilderijen en gravures, huldebewijzen van vrienden- kunstenaars en tevens verschillende fragmenten van werken, die uit zijn werken genomen waren. Het is met een gevoel van diepe droefheid dat wij daar die lauwerkronen met hun treffende opschriften hebben ontmoet. Vooral het geschilderde portret van de schrijver, dat hem voorstelde in al de kracht van zijn ouderdom, 26 jaar geleden toen hij nog te Kortrijk woonde en er gedurende een tiental jaar arrondissementscommissaris was.

Maar God heeft er nu anders over beslist. Hij heeft Conscience tot zich geroepen, na hem een glansrijk leven geschonken te hebben, maar moeten tegelijkertijd de hemel dankbaar zijn, dat we dergelijk genie zo lang in ons midden mogen gehad hebben, vanwege al het goede die hij had verwezenlijkt.

Conscience als erezuil zal nooit vergaan! Hoewel hij rust in de heilige moedergrond. Zijn leven, zijn werken zijn een toonbeeld voor allen. Telkens wanneer we zijn brons zullen voorbijgaan, uw graf bezoeken, uw naam lezen, zullen we met meer moed de strijd voortzetten, waarvan u ons sinds een halve eeuw het voorbeeld hebt gegeven. Rust zacht, Hendrik in de schoot van de barmhartige God in wie u gelooft, vertrouwd hebt en in wie u altijd uw bewonderde liefde hebt gegeven.

Twee jaar eerder was Conscience nog aan een roman begonnen, getiteld ‘De Duivel’, maar had hem niet meer kunnen afmaken. Ten gevolge van een ondernomen reis naar Rochefort, die hij een jaar voor zijn overlijden nog ondernam, verergerde zijn toestand. Hij genas, doch dit was maar van korte duur. Voor enkele maanden kwam hij zijn huis niet meer uit. Naar zijn geliefde plekje in het hof van zijn geliefde Wiertz-museum, werd moeilijker en kon er zelfs niet meer gaan uitrusten. Vanaf dan hield de ziekte de Vlaamse schrijver, vast gekluisterd in bed tussen zijn vier muren.

Van de familieleden toen, vernam men dat Hendrik tot de laatste minuut al zijn geestesvermogen wist te behouden. Hij sprak met zijn familie met een zwakke stem, doch nog verstaanbaar. Hij sprak met kalmte over het einde dat hij voelde naderen en zei;’ de wet der natuur moet uitgevoerd worden’.

De dag voor zijn dood, kwamen zijn drie kleinkinderen, de twee zoontjes: Hendrik, Karel en dochtertje, Bertha Antheunis van mevr. Marie Antheunis –Conscience*, hem een tuil brengen van zijn uitverkoren bloemen. Terwijl hij met hen sprak en wist dat zijn einde nakend was, vond hij er genoegen in om op zijn bed de viooltjes, de reseda’s en de witte rozen uit te spreiden. Hij lachte de kinderen toe terwijl hij hen sprak over hun spelen met zijn gewone goedhartigheid. Conscience aanbad zijn kleinkinderen.

Hij uitte de wens dat zijn kleinkinderen bij hem zouden blijven. Alleen Hendrik, de oudste, die 12 jaar was, heeft de moed gehad, om aan het verlangen van zijn grootvader te voldoen. De twee jongste barstten in tranen uit en waren verplicht naar een naburige kamer te gaan.




Marie Conscience
1852-1922

In de nacht van zondag op maandag, vroeg hij voortdurend naar zijn vrienden van Antwerpen. Met een merkwaardige duidelijkheid, maakte hij een overzicht, van de verschillende tijdvakken op van zijn leven, te beginnen met zijn teerste jeugd. Nadien begon zijn doodstrijd, die lang en pijnlijk was.

Tot op het laatste ogenblik herkende Conscience de personen die hem naderden. Toen het woord het begaf, zijn tong het spreken belemmerde, zegde hij vaarwel met zijn ogen. Zijn echtgenote, zijn dochter Marie Conscience-Antheunis (1852-1922), de schoonzoon Gentil Theodoor Antheunis (1840-1907) met hun oudste zoon Hendrik en dhr. Julius Hoste, een oude vriend des huizes, waren door droefheid teneergeslagen. Laatstgenoemde werd door Conscience aangeduid als testamentuitvoerder. Het droeg het opschrift:’ Dit mijn testament in bewaring gegeven aan dhr. Juliaan Hoste (1848-1933), mijnen trouwen vriend, den 18 mei 1800 drie-en-tachtig’.



Gentil Theodoor Antheunis
1840-1907

Hij had het uur van zijn dood voorspeld vanaf de eerste aanvallen van zijn doodstrijd. Zijn laatste woorden waren: ‘Breydel-De Koninck, Brugge’. Terwijl de volksschrijver tijdens zijn doodsstrijd aan het oude Brugge dacht, werd vanuit deze stad, aan de stervende een telegram gestuurd, dat door baron van Caloen ondertekend was, als voorzitter van de Vlaamse Broederbond. Zijn gevecht tegen de dood had toen zes uur geduurd. Hendrik Conscience is overleden aan uitputting, dezelfde ziekte waaraan Napoleon III en graaf de Chambord aan bezweken zijn.

De dokters van Conscience waren De Roubaix, Tririard, Joux en Hauben. Alleen dokter Hauben was aanwezig op de laatste ogenblikken van onze geliefde romanschrijver vooraleer hij bezweek en legde als volgt de ziekte uit waaraan Conscience geleden had.

Conscience overleed ten gevolge van een zwelling van de ondermaagwand. Van die plaats der maag, waar dit laatste orgaan in de darm overgaat. Het voedsel kon na vertering niet meer in zijn darm komen, omdat het tegengehouden werd door het gezwel, dat de ondermond van de maag versperde. Hij leed al enkele jaren aan een slechte spijsvertering. Toen hij de ‘Kerels van Vlaanderen’ schreef, kwam hij gedurende zes maanden zijn kamer niet uit. Verorberde haastig zijn middag- en avondmaal, dat men hem bracht.

Hendrik Conscience
1812-1883
De Stad 08-09-1933

Eigenlijk was het niet eten, maar opslokken. Alle bezoek werd dan ook geweigerd, wanneer de schrijver aan zijn werktafel zat. Zijn echtgenote Maria Peinen, dochter en de dienstboden, werden slechts op het uur van zijn maaltijden een minuut toegelaten. Juist de tijd om zijn middag- of avondmaal op de tafel neer te zetten. Vervolgens rookte Conscience veel, wat dergelijke levenswijze op den duur het krachtigste gestel deed ondermijnen.



Maria Peinen
De Stad 08-09-1933

De ziekte die hem weggerukt had, duurde vijftien maanden. Men had de vreselijke aandoening proberen stil te houden, maar hij kwam het te weten. Vanaf dit ogenblik had hij geen rust meer. Hij kocht geneeskundige boeken en hield zich verder bezig met geneeskundige studies. Hij bezat een volledige bibliotheek van genees- en heelkunde.

Zijn liefde voor de natuurwetenschap, dreef hem aan om allerhande proefnemingen te doen. Hij plukte zo alle soorten van planten, die hij deed stoven en opeten, bij wijze van proefneming. Zo hij op visvangst ging, at hij een rauwe forel op en zei:’ het dier, het lichaam, moet aan de engel en de geest gehoorzamen’. Een andere oorzaak, die de werking van de maag moest storen, was dat hij veel at en dat hij daarna onmiddellijk aan het werk ging met het lichaam voorovergebogen. Deze houding belemmerde zijn omloop in de buik. Zijn dokters die hem verzorgden, konden hem niet meer afbrengen van zijn overtuiging. Conscience wist dat hij zou sterven.

Hij liet vervolgens een agenda na die nooit zal uitgegeven worden, waarin hij alles dag op dag optekende over zijn verschrikkelijke zieke. Hij hield enorm veel van deze agenda, die hij koesterde met een zekere jaloersheid. Vervolgens was onze geëerde schrijver vooral bezorgd voor zijn oudste kleinkind, Hendrik. Op 5 juni 1883, was hij nog naar Vorst gereisd, om er de uitslag te vernemen van de prijskamp der lagere scholen, waaraan zijn jonge beschermer had aan deelgenomen. Wanneer Conscience met zijn kleinzoon uit Vorst terugkwam, was het voor het eerst dat hij bloed spuwde. Zijn gezondheid was toen al erg gekrenkt.

Weetjes over Conscience

De oude vriend van Conscience, vertelt op een geestige, recht levendige manier, in het voortreffelijke tijdschrift 'la revue générale' enige bijzonderheden over Conscience's kinderjaren, in welke liefde tot natuurstudie, op een eigenaardige wijze zich reeds opdeed. In afwachting dat het artikel in zijn volledigheid kan gelezen worden, volgt hierna andere bijzonderheden over Conscience's huiselijk leven, opgetekend door zijn goede huisvriend en testamentuitvoerder Julius Hoste.

Conscience kende een weinig van alle vakken en gedurende zijn lange ziekte, liet hij zijn wonderen rusten, om allerlei handwerk te verrichten, zoals schaven, beitelen, hovenieren,..... Op zijn werkkamer werd er niemand toegelaten, daar alles overhoop lag door het gereedschap der alle vakken zijn plaats vulde. In het midden van deze plaats stond een lange tafel, waarop zich enige handschriften bevonden, omringt van potten, dozen en allerlei voorwerpen. Die zonderlinge tafel, had dienst gedaan, om de 'Kerels van Vlaanderen' uit het graf der vergetelheid op te delven (?) en gedurende 19 jaar schonk zij het leven aan menig gemoedelijk en ontroerende verhaal (?). Al wat zich op de schrijfkamer bevindt, werd stuk voor stuk door Conscience vervaardigd en weinige schrijnwerkers hanteerden met zoveel kennis de vliegende en schreiende schaaf.



Gazette van Brugge
12-09-1883

Dikwijls heb ik Conscience op den Berg van het Hof, met een of ander gereedschap onder de arm, om zoals hij zegde: 'Zijne rusturen gezellig over te brengen'. Vermits ik vrije toegang had tot zijn werkkamer, ware het natuurlijk zonde niet een losse schets op papier te zetten van wat ik met eigen ogen heb gezien. Op de door hem zelf gemaakte houten schouw, stonden heel wat potjes en flesjes, want Conscience was een liefhebber van scheikunde. Links van zijn deur, stond een grote schrijnwerkerbank, en rechts in de hoek een draaibank, die beiden getuigden, dat de begaafde man er dagelijks op werkte. Menig meubelstuk werd door hem vervaardigd. Ontelbare stukken hout werden gedraaid, gebeiteld en herschapen in toppen, houten poppen en speelgerei voor zijn kleinkinderen.

Van polichinellen (hansworsten, janklaassen) gesproken, zal het niet van onpas zijn, hier iets over te verhalen dat door alle Vlamingen uit Brussel van mond tot mond wordt verteld. Conscience wist altijd iedereen te boeien wanneer hij aan het vertellen was over de poesjenellenkelder (marionettentheater) te Antwerpen nabij de Werf. Ik had hem reeds dikwijls gesproken over de al hier welbekende Machiel, die te Molenbeek voor de jongens der eerste broek, de werken van Conscience opvoerde in het Brussels Vlaams. Dat wil ik zien, zegde hij mij. Op een zekere Maandagavond trokken wij naar de Prado te Molenbeek alwaar de beroemde Jan Klaasen, de 'Boerenkrijg' ging vertolken.

Conscience en uw dienaar, werden door de polichinellenbestuurder met grote eerbetuiging ontvangen en bij uitzondering, mochten wij tussen de schermen blijven om Machiel en zijn artiesten aan het werk te zien. Conscience deed zich voorstellen aan de hoofdrolspelers: Simon, Brutus,... en ontvingen van de schrijver een woord van aanmoediging, totdat Machiel zowat 20 artiesten op de arm droeg. Wat er daar gelachen werd, is niet te beschrijven, want Machiel wilde de roman spelen zoals hij geschreven was.

De talrijke genodigden lieten hun geestdrift de vrije teugel vieren en van alle kanten wierp men bloemenruikers naar de houten toneelspelers, die de Vlaamse spraakleer door tussenkomst van Machiel op een ongelofelijke manier radbraakten. De bloemregen ging zijn gang en een boeket vloog door en door het klein geschilderd achterdoek en kwam zo terecht op de buik van Conscience terecht. Conscience raapte al lachend de zware ruiker op en zei: 'Wat weegt hij zwaar, 'k zou wel die blauwe bloemen willen kennen...' Conscience zette zijn bril op, en o wonder! Het was een grote rode kool, met kanten papier omzet.

Hij wenste Machiel geluk over de buitengewone bijval. Hij overhandigde hem de ruiker met deze woorden: 'Hier zijn uwe lauweren voor den soepketel!... doch het regende voortdurend lauweren uit de moestuin, totdat Conscience, mij bij de arm nam en riep: 'We trekken er van door, want indien het opgetogen publiek moest weten dat ik hier ben, waren ze in staat om de schrijver te roepen Ge weet dat ik lauweren schuw, het toneel is reeds een groentemarkt...en ik heb nog zes bloem...kolen zien liggen'.

Dit bezoek aan het beroemde Jan Klaasenspel van Machiel, vertelde Conscience aan al zijn vrienden. Tot op de dag, dat hij mij meedeelde: 'Dat er aanstaande zaterdag in zijn ontvangstzaal een vriendenfeest zou worden gegeven, waarop wij het spel van Machiel gingen nabootsen. 'k Zal voor de polischinellen zorgen, voegde hij er al lachend aan toe. En warempel, hij had een zestal polichinellen vervaardigd, zelf gebeeldhouwd, gekleed en geschilderd, waarvan zekere koppen treffend leken aan enige vrienden die aan huis kwamen. Eindelijk werd het feest gegeven, in tegenwoordigheid van een grote vriendenschaar. Terwijl Conscience zeer kunstig de houtenmannekens deed bewegen, moest ik de spraak van Machiel nabootsen. Wat er die avond afgelachen werd, weten de bezoekers nog dagelijks rond te vertellen.

Als loodgieter en smid moest Conscience voor niemand onder doen. Hij toonde mij destijds de ketting van zijn zakuurwerk, die hij op vier verschillende wijzen had gesmeed en daarbij had hij een gouden ring gesmeed van een stuk van twintig frank, om zijn uurwerk aan de ketting vast te leggen. Hij hield van smeden, want op zijn kamer stond aambeeld en een balslag der smisse. Ik bevond mij op zekere avond bij mevr. Conscience in de eetzaal, die zich bovenop het eerste verdiep bevond, waarboven de werkkamer van Conscience gelegen lag., Toen wij eensklaps hevig hoorden kloppen, dat al het pleister van de zoldering ons bijna op het hoofd viel.

Mevr. Conscience liep in allerijl naar boven...en de schepper van den 'Armen Edelman' was een koolschop aan het smeden, dat de vuursprankels door de opening der deur tot den trap vlogen! Ik heb dus gegronde reden te beweren dat Conscience alle vakken en hij zeer handig alle soorten van voorwerpen wist te vervaardigen in zijn rusturen, zoals hij zich uitdrukte. Gewoonlijk vervaardigde hij al het speelgoed der kleine kinderen en de knaapjes konden hem gen groter genoegen doen dan uit te roepen: 'Och grootvader, wat is dat schoon'! Brak er een tafel, stoel of een ander stuk van het huishouden, dadelijk trok Conscience met beschadigd meubel naar zijn werkkamer.

Wij hebben de geniale Vlaming reeds als beeldhouwer, schrijnwerker en kleermaker doen kennen, maar wij mogen er ook nog bijvoegen, dat hij de discipels (leerling, volgeling)van St.-Crispijn, goed den baard kon afdoen. Toen wij in 1874 samen, met wijlen Demol de boorden van de Rijn te voet hebben afgelegd, droeg Conscience schoenen die hij zelf had gemaakt! En in waarheid, misschien waren zijn schoenen niet naar de laatste mode gemaakt. Doch gedurende 14 dagen deed hij daarmee allerlei proeven. Hij liep ermee door de grachten en waterplaatsen, doch ze bleven waterdicht.

Als bloemenkweker had Conscience zijn weerga niet. Twee maanden voor zijn dood had dhr. Rolin-Jacquemyns het bevel gegeven, in het Museum een broeikas te doen bouwen. 'De weinige tijd die ik nog te leven heb, wil ik aan de bloemen besteden. 'k wil de bloemenleverancier van mijn vrienden worden': zei Conscience. In den hof en op het dak van het Museum bevinden zich een zestal plaatse broeikassen, die hij zelf maakte terwijl hij ziek was. Het hout werd door hem gezaagd, geschaafd en genageld en ook de ruiten door hem gesneden en ingezet.

Het vak van glazenmaker en inleidster was hem niet onbekend, want de talrijke geschenken, zoals diploma's, tekeningen,... die hem in 1881, gedurende een groot jubelfeest werden aangeboden, heeft hij persoonlijk ingelijst. In zijn hof heeft hij meer dan 800 soorten bloemen gezaaid en geplant. Elk struikje heeft zijn plankje, waarop de schrijver van het 'boek der natuur' de benaming heeft geschreven. Toen hij mij zijn pas gezaaide aardbeien liet zien, zegde hij mij: 'Daar zullen anderen de vruchten van plukken'!

Als kok had Conscience zijn weerga niet. Een van mijn vrienden verhaalde, dat hij als kokmeester van het 2e Jagers een beroemdheid in het leger had verworven. Tot in 1855 bewaarde men in het regiment nog zorgvuldig de houten schotels waaruit Conscience gegeten had. Vele oud soldaten spreken nog voortdurend met lof over hun krijgsmakker, die altijd tot hun dienst stond, om hun brieven te schrijven. Conscience kon zo goed de gevoelige snaar treffen der ouders, dat zelden brieven onbeantwoord bleven en de soldaten van huis goed en wel geld mochten ontvangen.

Conscience was een der meest gedecoreerde letterkundigen van ons land, hoewel hij deze talrijke onderscheidingen niet door kniebuigingen of sluikse middelen ontving. Al die eretekens werden Hem rechtstreeks aangeboden, door gekroonde Hoofden, bewonderaars van zijn medespelende en ontroerende verhalen. Hij is ten minste een tiental decoraties nooit gaan afhalen, onder andere deze die Don Pedro, de Keizer van Brazilië (1825-1891), hem had aangeboden. Zelden droeg hij zijn eretekens en op het grote feest van 1881, had hij enkel een veelkleurige zelfgemaakte rozet aan. 'Al dat geringeklingel hangt mij in de weg en die vodden doen te veel het water in de mond komen der verwaanden en domkoppen': dit was Conscience's mening.

Dit doet mij denken aan een gevalletje, waarvan ik ooggetuige was. Wij zaten op een zonnige donderdag namiddag in de hof, elk met een glas vol jonge Moezelwijn. Wij dampten om ter meest, Harelbekse tabak, die Conscience als geschenk had ontvangen, van een zijner menige bewonderaars. Zijn dienaar bracht een pak vanwege de minister, waarin Conscience het ereteken met 'Lint van bevelhebber der Leopoldsorde vond. Zijn kleinzoontje Hendrik - die wij gewoonlijk Siltje noemen - maakte grote ogen, vol bewondering voor dat schone Kruis en moest dat speeldingetje om de hals hebben. Conscience liet het zich geen tweemaal zeggen en Siltje liep al dansend en springend met het commandeurschap, totdat het kind ongelukkiglijk in een ondiep putje viel middenin de hof gelegen en er vol modder uitkroop. Het Commandeurschap zag er lief uit.

Conscience had een gouden hart en heeft de grote man in volle roem de wereld verlaten. Wij mogen eraan toevoegen dat hij zijn testamentuitvoerder gelast zal hebben om zijn nagelaten fortuin te verdelen. Conscience is arm gestorven. Hij gaf alles weg wat hij won. Hij was geen geldman, hoewel zijn werken schatten aan goud opbrachten voor de uitgevers, waar door Conscience met moeite enige koperen centen ontving. Wij werpen hier geen steen naar iemand. Maar wij, als testamentuitvoerders, vinden het een plicht hier plechtig voor het ganse Vlaamse land te verklaren, dat de schrijver van de 'Leeuw van Vlaanderen' wat al te veel zijn stoffelijke belangen over het hoofd had gezien.

Men leze 'de Arme Edelman', men late het decoratieve der beschrijving van kant en u zult ontwaren dat dit werk vele brokken van Conscience's leven bevat. Zijn werken zijn in Duitsland, Engeland en ander Germaanse landen verschenen en nooit heeft Conscience een centiem schrijversgeld daarvoor getrokken.

Wanneer ik hem deed opmerken, dat hij wat meer zijn belangen moest ter harte nemen, antwoordde hij altijd in dezer voege: 'Laat ze maar begaan’. Moest ik die vreemde uitgevers lastig vallen, zouden ze ophouden met mijn werken uit te geven in hun taal. Ons lief Vlaanderen, onze letterkunde, geschiedenis en beroemde mannen, ja de naam van Vlaming, zou over de grenzen niet meer gaan... Daarbij 'k zal toch nooit van honger sterven'!

Honderden vrienden kunnen dit met mij getuigen en waarom het niet rechtuit geschreven, vermits het tot ere van de zo dierbare dode strekt?... Dikwijls moest hij afzien enige dagen te reizen, omdat zijn beurs het hem niet toeliet, zoals hij mij zegde. Acht dagen voor zijn dood, heeft hij op een nacht een boek vol schuldbekentenissen verscheurd, waarop honderden namen voorkwamen van personen, die hem geld hadden ontleend!

Conscience had schatrijk moeten zijn, want hij was de enige Belgische schrijver, die overal in alle landen werd uitgegeven en die gebruik kon maken van internationale overeenkomsten en wetgevingen op letterkundig gebied. Doch zijn enig streven was het Vlaamse volk te doen lezen, het op te beuren en het zijn waarde indachtig maken. Wij allen zijn kwekelingen van de beroemde meester, zijn werken hebben op het Vlaamse volk de grootste invloed uitgeoefend en hij alleen deed onze harten van fierheid blaken, bij het lezen der roemrijke daden van ons reuzengeslacht. Daarom zegenen wij vader Conscience, zullen wij Hem eeuwig in onze harten de grootste plaats verlenen en Hem geslacht tot geslacht, als een toonbeeld van menslievendheid, goedhartigheid en burgerdeugd doen kennen. Hij was het zinnebeeld der goedheid. Op de gehele wereld bestaat geen tweede Conscience.

Het maken van zijn levensbeschrijving werd ooit toevertrouwd aan oud-minister van Binnenlandse Zaken en Lid der Koninklijke Academie van België, Klas der Letteren, dhr. Pieter (Pierre) De Decker (1812-1891). Hij werd op 8 oktober 1883, officieel daarvoor aangesteld. Deze levensbeschrijving van Conscience moest dienen voor het in elkaar steken van het jaarboek der Academie.

Nog over Conscience

Hendrik Conscience werd als zoon van een Franse inwijkeling op 3 december 1812 onder het Napoleonistisch bewind te Antwerpen geboren, maar wilde eerst in de Franse taal schrijven, maar dit lukte niet. Hij, vond niet de juiste woorden, die in hem leefde te uitten.

Naar verluid was Consience geen goede soldaat geweest. In plaats van de krijgskunst te oefenen, oefende hij zich in de letterkunde. Hij las zijne pennenvruchten aan zijn wapenmakkers voor, die zich er kostelijk bij vermaakten.

Op zekere dag was hij weer omringd van zijn gezellen en las hen weer iets voor. De kapitein kwam onverwachts binnen en betrapte Conscience op zijn lezing, die hij vervolgens spoedig wilde wegsteken, wetende dat de kapitein geen liefhebber was van letterkunde. Conscience stak zijn handschrift in zijn koffer, maar de kapitein had zijn beweging opgemerkt en vroeg met zijn grove kapiteinstem: ’Wat verbergt u daar’!

Conscience antwoordde op een ludieke manier, doch snedig: ‘Verstand, mijn kapitein’!

Verstand! Riep de kapitein, die niet op geestigheid gesteld was. Ah, u hebt verstand! Welnu vier dagen in het cachot.

Lijkdienst Conscience te Brugge

Deze zielelafenis werd gehouden ter ere van Hendrik Conscience in de kathedrale kerk van Brugge op maandag 29 oktober 1883. Voor deze buitengewone gelegenheid werd een prachtige lijkbaar in de voorkerk opgericht, waar rondom de standaarden van talrijke deelnemende maatschappijen gestald stonden. De dienst werd aangekondigd door het geween van de triomfklok en de zwaarste beiaardklokken.

Enige minuten voor 11u00 kwamen mevr. wed. Conscience en haar dochter aan en werden door de voorzitter van de Broederbond en van de Breydelcommissie naar binnen geleid. In het koor hadden Mgr. Johan Joseph Faict ( 1813-1894) en verschillende kanunniken al plaats genomen. Onder de overheden bemerkte men:



Amedeé Visart de Bocarmé
1835-1924
Burgemeester van Brugge

'Senator, baron Georges de Crombrugghe (1841-1922); de voorzitter van de Rechtbank van Eerste Aanleg, De Necker; dienstdoend burgemeester, schepen Alfred Ronse; Schepen Florimond Fonteyne; oud-gouverneur Leon Ruzette (1836-1901) ; gemeenteraadsleden, Muuls, Jacobus Strubbe (1815-1884), Lefebure, Van Steenkiste, Désiré-Charles de Thibault de Boesinghe (1837-1909) ; provinciale raadsleden, Albert Kervyn en Serweytens; de provinciale griffier, Sheridan, .....(burgemeester Amedeé Visart de Bocarmé (1835-1924) van Brugge was verhinderd wegens het overlijden van zijn moeder)

De familie Conscience uitte haar dankbaarheid aan de voorzitter van de Vlaamse Broederbond dat zij mochten ontvangen over dit prachtige huldebewijs aan de nagedachtenis van de diepbetreurde afgestorvene. De statige zang bracht veel bij tot de indrukwekkendheid der plechtigheid, die door een talrijke menigte bijgewoond werd. Het was onnodig te zeggen dat de offerande dan ook lang duurde.

Bronnen:

Gazette van Brugge:, woensdag 12, zaterdag 15, woensdag 19 en zaterdag 22 en woensdag 26 september, maandag 15, woensdag 17, woensdag 24 en woensdag 31 oktober 1883.
Ons Volk Ontwaakt 25 mei 1912

De Stad vrijdag 8 september 1933
Noël De Mey

©Sabam 2008

Op de hoogte blijven?  Abonneer je op mijn feed.